Савол: Менинг ўғлим бозордан битта товуқ ва битта хўроз олган экан. Ўша ерда сотишига тўғри келиб қолган экан, сотмай қайтиб келиб, кейинги ҳафта сотибди. Бунга сабаб – бобоси: «Ўша ерда олиб (яъни бозорда), ўша ерда сотса ҳаром бўлади, бундай қилмагин», деган экан. Мен ҳайвоннинг пулини бериб, арқони сизга ўтгандан кейин ёки мол сизга ўтгандан кейин ўша ерда сотса бўлаверади, деб эшитган эканман. Сиздан илтимос, шу масалага ойдинлик киритиб берсангиз. Олдиндан катта раҳмат. Дадам «Мухтасар»ни машҳур китоб деб билади. Яна бир бор раҳмат. Аллоҳ ишларингни бардавом қилсин. Омин!

Аҳмаджон.

Жавоб: Яхши тилакларингиз учун раҳмат.

Сиз сўраган саволнинг жавоби икки хил масаланинг баёни билан ойдинлашади, валлоҳу аълам. Биринчиси – ҳали тўлиқ қўлга киритилмаган, ўзиники бўлмаган нарсани сотиш мумкин эмас, деган қоида. Иккинчиси – қўлга киритиш («қабз»), деган тушунчанинг таърифи.

* * *

• Тўлиқ қўлга киритилмаган молни сотманг;
• Эга бўлиш («қабз») – фиқҳий истилоҳда;
• Эга бўлиш қандай амалга ошади?

* * *

Тўлиқ қўлга киритилмаган молни сотманг

عَنِ ابْنِ عُمَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: » مَنِ ابْتَاعَ طَعَامًا فَلاَ يَبِعْهُ حَتَّى يَسْتَوْفِيَهُ «. (رواه البخاري و مسلم).

Ибн Умардан ривоят. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Ким бирор озиқ-овқат сотиб олса, то уни тўлиқ қилиб олмагунча сотмасин». (Бухорий ва Муслим ривоятлари).

عَنِ ابْن عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا، قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: » مَنْ ابْتَاعَ طَعَامًا فَلَا يَبِعْهُ حَتَّى يَقْبِضَهُ «. (رواه البخاري و مسلم).

Ибн Умар разияллоҳу анҳумодан ривоят. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Ким бирор озиқ-овқат сотиб олса, то уни қўлга олмагунча сотмасин». (Бухорий ва Муслим ривоятлари).

Муслим ривоятида келган бир ҳадисда мана бундай қўшимча ҳам бор:

 قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَأَحْسِبُ كُلَّ شَىْءٍ بِمَنْزِلَةِ الطَّعَامِ.

Ибн Аббос дедилар: «Мен ҳар қандай нарсани озиқ–овқат каби ҳисоблайман».

Бундан кўринадики, озиқ–овқатдан бошқа турдаги нарсаларни ҳам ҳали тўлиқ сотиб олмасдан ёки унга эгалик ҳақини 100 фоиз қўлга киритмасдан туриб сотиш мумкин бўлмайди. Шундай экан, эгалик қилиш ёки қўлга олишнинг таърифи қандай, деган саволга жавоб беришимиз лозим.

Эга бўлиш («қабз») – фиқҳий истилоҳда

Фиқҳий қомусда бизга жавоб бўладиган «қабз» (قَبْضٌ) деган моддани ушлаш, қўлга олиш, эга бўлиш, деган маънода таърифланган.

التَّعْرِيفُ :

1 – مِنْ مَعَانِي الْقَبْضِ لُغَةً : تَنَاوُل الشَّيْءِ بِجَمِيعِ الْكَفِّ ، وَمِنْهُ قَبْضُ السَّيْفِ وَغَيْرِهِ… وَيُسْتَعَارُ الْقَبْضُ لِتَحْصِيل الشَّيْءِ وَإِنْ لَمْ يَكُنْ فِيهِ مُرَاعَاةُ الْكَفِّ ، نَحْوُ : قَبَضْتُ الدَّارَ وَالأْرْضَ مِنْ فُلاَنٍ : أَيْ حُزْتُهَا ، وَيُقَال : هَذَا الشَّيْءُ فِي قَبْضَةِ فُلاَنٍ ، أَيْ فِي مِلْكِهِ وَتَصَرُّفِهِ ، وَقَدْ يُكَنَّى بِالْقَبْضِ عَنِ الْمَوْتِ . فَيُقَال : قُبِضَ فُلاَنٌ ، أَيْ مَاتَ ، فَهُوَ مَقْبُوضٌ. (الموسوعة الفقهية الكويتية – (32 / 257).

«Қабз»нинг луғавий маъноларидан бири нарсани кафтнинг ҳаммаси билан олиш дегани. Масалан, қилични ёки бошқа бир нарсани олиш…

«Қабз» сўзини кўчма маънода – нарсага эга бўлиш маъносида ҳам ишлатилади, гарчи бунда кафтнинг алоқаси бўлмаса ҳам. Масалан, ҳовлини ва ерни фалончидан олдим, яъни қўлга киритдим, дейилади. Бу нарса фалончининг қўлида, яъни унинг мулкида, тасарруфида, деб айтилади…

Эга бўлиш қандай амалга ошади?

Маълумки молу мулк икки хил бўлади: бир ердан бошқа ерга олиб ўтса бўладиган ёки аксинча, яъни, кўчмас мулк. Кўчмас мулкни сотиб олиш, унга эга бўлишда уни бошқа ерга кўчириш, деган шарт қўйилмайди, албатта. Аммо бошқа ерга олиб ўтиш мумкин бўлган молларда «қабз» нима билан ҳосил бўлиши ҳақида ихтилоф бор. Яъни уни сотиб олганда бошқа ерга кўчириш шартми ёки йўқми?

ولكن قد اختلف العلماء -رحمهم الله- في ما يحصل به القبض في المبيع المنقول، فيرى أكثرهم أنه لا يتم قبض المبيع المنقول حتى ينقل من مكانه ولا تكفي التخلية بين المشتري وبينه، وذهب بعضهم إلى أن التخلية كافية في ذلك.

Уламоларнинг кўпчиликлари олиб кетиш мумкин бўлган нарсани «қабз» қилиш то уни турган еридан бошқа ерга ўтказиб қўймагунча амалга ошмайди, молни харидор ихтиёрига қўйишнинг ўзи кифоя қилмайди, дейишган. Баъзилар эса мол билан харидорни ўз ҳолига қолдиришнинг ўзи «қабз» учун кифоядир, дедилар. (islamweb/ 18008)

 وقد ذهب الحنفية إلى أن المعتبر في المنقولات هو التخلية وهي: رفع الموانع والتمكين من القبض. فذلك يعتبر قبضاً حكماً على ظاهر الرواية.

قال السرخسي في المبسوط والمشتري بالتخلية يصير قابضا. اهـ.

Ҳанафийлар олиб кетиладиган нарсаларда ихтиёрига қўйиб бериш «қабз», деб эътибор қилинади, дейишган. Бу дегани тўсқинлик қолдирмаслик ва «қабз»га имкон яратишдир. Зоҳир ривоятга кўра мана шу ҳукман «қабз»га ҳисоб қилинади. Сарахсий «Ал-Мабсут»да айтган: «Ихтиёрга қўйиб берилиши билан харидор «қабз» қилган бўлади». (islamweb/ 159073) 

Юқоридаги масалалардан хулоса қилиб, шуни айтиш мумкинки, бозордан сотиб олинган нарса билан бир-икки қадам юришнинг ўзи унга эгалик қилиш ҳақи («қабз») ҳосил бўлганига бирор шубҳа қолдирмайди. Энди у молни истаган ерда ва истаган вақтда сота олади. Жумладан, молни шу бозорнинг ўзида сотишнинг ҳам зарари йўқ, валлоҳу аълам.